بیش فعالی در کودکان چیست؟ علائم، درمان و دلایل اختلال کم توجهی

بیش فعالی در کودکان که به اختصار با حروف ADHD نشان داده می­شود، یکی از شایع‌ترین اختلالات روانی در کودکان است. اختلالات عصب­ت حولی شامل اختلالاتی هستند که در طول دوران رشد، مغز را تحت تاثیر قرار داده و موجب بروز علائمی می­شوند. این اختلال حدودا ۸ تا ۱۰ درصد از کودکان را در بر گرفته و در مجموع در پسران بسیار شایع­تر از دختران می­باشد. اولین نشانه‌های بیش فعالی در کودکان در سال‌های اولیه تولد بروز می‌یابد، در سنین مدرسه به اوج می‌رسد و گاه تا بزرگسالی نیز ادامه پیدا می‌کند.

مجموعه ای فراگیر از رفتارهای بی توجهی و یا بیش فعالی تکانشگری که در عملکرد یا رشد اختلال ایجاد می‌کند، به صورتی که با موارد (۱) و یا (۲) مشخص می­ شود:

 شش نشانه زیر دست کم به مدت ۶ ماه  ادامه می­یابند و با سطح رشد ناهماهنگ هستند و بر فعالیت­های اجتماعی و تحصیلی  شغلی تأثیر منفی می­گذارند:

توجه: نشانه ها صرفاً جلوه رفتار نافرمانی، لجبازی، خصومت، یا ناتوانی در درک تکالیف یا دستورالعمل ها نیستند. برای نوجوانان بزرگتر و بزرگسالان (۱۷ ساله و بالاتر) حداقل پنج نشانه ضروری است.

1. اغلب نمی تواند به جزئیات توجه دقیق کند یا در تکالیف درسی، در محل کار، یا هنگام فعالیت های دیگر مرتکب بی‌دقتی می‌شود( برای مثال جزئیات را نادیده می‌گیرد و در کار بی دقت است).
2. اغلب در حفظ کردن توجه در تکالیف یا فعالیت ها مشکل دارد (مثلاً در متمرکز ماندن هنگام سخنرانی ها، گفتگوها یا روخوانی طولانی مشکل دارد).
3. اغلب به نظر می رسد که وقتی مستقیماً با او صحبت می شود گوش نمی دهد (مثلا به نظر می رسد که ذهن جای دیگر است، حتی در غیاب هرگونه حواسپرتی واضح).
4. اغلب، دستورالعمل ها را دنبال نمی کند و نمی تواند تکالیف درسی، کارهای عادی و روزمره، یا وظایف را در محل کار کامل کند(مثلاً تکالیف را شروع می کند، اما به سرعت تمرکز خود را از دست می دهد و به راحتی از موضوع منحرف می شود).
5. اغلب در سازمان دادن به تکالیف و فعالیت ها مشکل دارد( مثلاً به سختی می تواند تکالیف پشت سر هم را مدیریت کند؛ به سختی می تواند لوازم و متعلقات را منظم نگه دارد؛ کار، آشفته و نامنظم است؛ مدیریت زمان نامناسب دارد؛ نمی تواند موعدها را برآورده کند).
6. اغلب از پرداختن به تکالیفی که به تلاش ذهنی مداوم نیاز دارند اجتناب می کند، از آها بیزار است، یا مایل به انجام دادن آنها نیست(مثل تکالیف درسی یا تکالیف خانگی؛ در مورد نوجوانان بزرگتر و بزرگسالان، آماده کردن گزارش ها، پرکردن فرم ها، بازبینی مقالات طولانی).
7. اغلب لوازم لازم برای تکالیف و فعالیت ها را گم می کند (مثل لوازم مدرسه، مدادها، کتاب ها، ابزارها، کیف ها، کلیدها، دفترچه، عینک، تلفن های موبایل).
8. اغلب به وسیله محرک های نامربوط به راحتی حواسپرت می شود(در مورد نوجوانان بزرگتر و بزرگسالان، می تواند افکار نامربوط باشد).
9. اغلب در فعالیت های روزمره فراموشکار است (مثل انجام دادن کارهای روزمره، پی فرمان کسی رفتن؛ در مورد نوجوانان بزرگتر و بزرگسالان، جواب دادن به تلفن، پرداختن صورت حساب ها، سرقرار حاضر شدن).

شش نشانه زیر (یا تعداد بیشتر) دست کم به مدت ۶ ماه ادامه می یابند که با سطح رشد ناهماهنگ هستند و بر فعالیت های اجتماعی و تحصیلی /شغلی مستقیماً تأثیر منفی می گذارند:

توجه: نشانه ها صرفا جلوه رفتار نافرمانی، لجبازی، خصومت، یا ناتوانی در درک کردن تکالیف یا دستورالعمل ها نیستند. برای نوجوانان بزرگتر و بزرگسالان (۱۷ ساله و بزرگتر) حداقل پنج نشانه ضروری است.

1. اغلب دست ها و پاها بی قرار است و در صندلی خود وول می خورد.
2. در موقعیت هایی که نشسته ماندن انتظار می رود، اغلب صندلی خود را ترک می کند(مثلاً محل کار خود را در کلاس، اداره یا محل کار دیگر یا موقعیت های دیگری که باقی ماندن در محل ضرورت دارد را ترک می کند).
3. اغلب در موقعیت های نامناسب، می دود یا از چیزها بالا می رود. (توجه: در نوجوانان یا بزرگسالان، ممکن است به احساس بی قراری محدود باشد).
4. اغلب نمی تواند ساکت بازی کند یا به فعالیت های اوقات فراغت بپردازد.
5. اغلب «درحال جنب و جوش» است، طوری عمل می کند گویی «موتوری او را به حرکت وامی دارد» (مثلاً نمی تواند برای مدت طولانی آرام باشد یا از آرام بودن ناراحت است، مثل زمانی که در رستوران یا جلسات است؛ ممکن است دیگران احساس کنند که او بی قرار است یا به سختی می توان پا به پای او رفت).
6. اغلب بیش از اندازه صحبت می کند.
7. اغلب قبل از اینکه سوالی کامل شده باشد پاسخ را از دهان می‌پراند (مثلاً جملات افراد را کامل می کند؛ نمی تواند در گفتگو منتظر نوبت بماند).
8. اغلب منتظر نوبت ماندن برایش دشوار است (مثل زمانی که در صف منتظر است).
9. اغلب مزاحم دیگران می شود(برای مثال، وسط گفتگوها، بازی ها، یا فعالیت‌ها می‌پرد؛ ممکن است از لوازم دیگران بدون اجازه گرفتن استفاده کند؛ در مورد نوجوانان و بزرگسالان، ممکن است مزاحم کار دیگران شود).
10. چند نشانه بی توجهی یا بیش فعالی –تکانشگری قبل از ۱۲ سالگی وجود دارند.
11. چند نشانه بی توجهی یا بیش فعالی – تکانشگری در دو موقعیت یا بیشتر وجود دارند(مثلاً در خانه، مدرسه، یا محل کار؛ با دوستان یا خویشاوندان؛ در فعالیت های دیگر).
12. دلیل روشنی وجود دارد مبنی بر اینکه نشانه ها در عملکرد اجتماعی، تحصیلی، یا شغلی اختلال ایجاد می کنند یا کیفیت آن را کاهش می دهند.
13. نشانه ها منحصراً در طول دوره اسکیزوفرنی یا اختلال روان پریشی دیگر روی نمی دهند و اختلال روانی دیگری (مثل اختلال خلقی، اختلال اضطرابی، اختلال تجربه ای ، اختلال شخصیت، مسمومیت با مواد) آنها را بهتر توجیه نمی کند.

ویژگی اصلی اختلال کاستی توجه / بیش فعالی (ADHD) الگوی مداوم بی توجهی و / یا بیش فعالی تکانشگری است که در عملکرد یا رشد اختلال ایجاد می کند. بی توجهی در ADHD از لحاظ رفتاری به صورت پرت شدن از تکلیف، نداشتن پشتکار، مشکل متمرکز ماندن، و نامنظم بودن آشکار می‌شود و ناشی از لجبازی یا فقدان درک نیست. بیش فعالی به فعالیت حرکتی بیش از حد( نظیر اینکه کودک به اطراف می دود) در زمانی‌که نامناسب است، یا وول خوردن مفرط، تلنگر زدن، یا پرحرفی اشاره دارد. در بزرگسالان، بیش فعالی می‌تواند به صورت بی‌قراری شدید یا منحرف کردن دیگران از فعالیتشان آشکار شود.

به طول کلی، بیش فعالی  حدود ۸-۵% کودکان سنین مدرسه را مبتلا می‌کند و ۸۵-۶۰% افرادی که در کودکی این تشخیص را دریافت می‌کنند در نوجوانی واجد ملاک‌های اختلال هستند و تا ۶۰% آن‌ها علائمشان تا بزرگسالی ادامه می‌یابد. کودکان، نوجوانان و بزرگ‌سالان دچار بیش فعالی اغلب تخریب قابل‌توجهی در کارکرد تحصیلی و نیز موقعیت‌های بین فردی و اجتماعی نشان می‌دهند. اختلال نقص توجه بیش­فعالی، اغلب با اختلالات دیگری نظیر؛ اختلالات یادگیری، اختلالات استرس در کودکان، اختلالات خلقی و اختلالات رفتار ایذایی همراه است.

کودک مبتلا به بیش فعالی دائما در حال حرکت هستند، از همه جا بالا می­روند، می­پرند، وسایل و محیط را دستکاری می­کنند. به نوعی شبیه به موتور همواره در حال حرکت هستند.

کودکان در دامنه ­ی سنی دو سالگی واژگان محدودی دارند، اما در همان سطح نیز در مقایسه با سایر کودکان به میزان بالاتری صحبت می­کنند. این تفاوت فاحش و قابل توجه است، اما بایستی توجه داشته باشید هیچ کدام از این نشانه­ ها به تنهایی برای تشخیص ­گذاری کافی نیستند.

یکی از علائم بیش فعالی در کودکان زیر ۲ سال بی قراری در دست و پایشان است؛ این کودکان دائما دست و پای خود را تکان می‌دهند و در واقع مدت کوتاهی آرام هستند و عموما در حال وول خوردن و جنباندن بدن خود هستند.

یکی دیگر از علائم بیش فعالی در کودکان زیر ۲ سال عدم توانایی در تمرکز و گوش دادن به حرف دیگران است به طوری‌که والدین معمولا نمی‌توانند به خوبی حواس کودک را به موضوعی که مورد نظر آنها است، جلب نمایند.

کودکان بیش­ فعال معمولا خواب کمی و کیفی ندارند. آنها به سختی به خواب می­روند، بازه­ی زمانی خواب آنها کوتاه بوده و به سادگی از خواب می­پرند.

به طور کلی ۳ نوع بیش فعالی وجود دارد:

نوع اول غالبا بی­ توجه:

در این نوع از بیش فعالی، کودک تحرک بیش از حد ندارد (فقدان نشانه­ های بیش ­فعالی) اما نشنه­ها و علائم عدم توجه و تمرکز به صورت بالینی از خود بروز می­دهد. این نوع معمولا در دختران شایع­تر از پسران است.

نوع دوم  غالبا پرتحرک:

نوع دوم بیش فعالی نوعی است که در آن فقط علائم و نشانه­ های پرتحرکی دیده شده و نشانه‌هایی مثل عدم توجه، حواس­ پرتی و عدم تمرکز وجود ندارد. این نوع معمولا در پسران شایع­تر از دختران است.

نوع سوم نوع مرکب:

این نوع از بیش فعالی شایع­ترین وضعیت اختلال است و با علائمی همچون تحرک و فعالیت زیاد، عدم توجه و تمرکز کاهش یافته همراه است.

سن بروز نشانه‌های بیش فعالی

هیچ راهنمای بالینی و پژوهشی برای تشخیص­ گذاری این اختلال در کودکان پایین­تر از محدوده­ ی سنی دو سالگی وجود ندارد. تشخیص تنها شامل یک جلسه­ی درمانی با روان­پزشک یا روان­شناس نیست. بلکه شامل مجموعه‌ای از علائم بیش فعالی است که به مدت حداقل ۶ ماه باید مورد بررسی قرار بگیرد تا تشخیص کامل شود. تشخیص بیش فعالی قبل از ۶ سالگی و ورود کودک به مدرسه کاری مشکل است. اما هنگامی که کودک وارد مدرسه می­شود، می‌توان رفتارهای وی را در دو محیط خانه و مدرسه به طور جداگانه مورد بررسی قرار داد و فرآیند تشخیص ­گذاری را طی نمود.

تشخیص اختلال نقص توجه و بیش­ فعالی از چه سنی امکان پذیر است؟

تا قبل از ۳ سالگی تشخیص بیش فعالی بسیار مشکل است با این وجود برخی از پزشکان می‌توانند بیش فعالی را در کودکان نوپا نیز تشخیص دهند. پزشک در این سنین عواملی همچون سابقه ژنتیکی، استفاده مادر از الکل، مواد مخدر و سیگار در دوران بارداری، تولد زودرس نوزاد با وزن کم، تاخیر در رشد حرکتی و گفتاری کودک و قرار گرفتن مادر در معرض سموم محیطی در دوره بارداری را در نظر گرفته و تشخیص خود را ارائه می‌دهد.

اما در سنین بالاتر و هم­زمان با ورود کودک به مدرسه تشخیص ­گذاری تسهیل خواهد گشت.