فوبیا در کودکان به عنوان یک اختلال اضطرابی، می‌تواند بر کیفیت زندگی کودکان و خانواده‌هایشان تأثیرگذار باشد. در این مقاله، به شناخت و درمان فوبیا در فرزندان با سنین مختلف پرداخته می‌شود. این مقاله به طیف گسترده‌ای از موضوعات مرتبط با فوبیا می‌پردازد. از جمله به نشانه‌ها، انواع، تفاوت فوبیا با ترس رایج در کودکان، روش‌های درمان، عواقب درمان و برخورد صحیح با این ناهنجاری رفتاری و روانی اشاره خواهد شد.
موضوع استرس و کودکان در کنار هم باید دغدغه خانواده‌ها باشد و همیشه جدی گرفته شود.
فوبیا چیست؟
فوبیا یا ترس مرضی به معنای ترس بیش از حد از یک شی یا موقعیت است. این ترس معمولا حداقل به مدت ۶ ماه طول خواهد کشید. فوبیا یکی از انواع اختلالات اضطرابی است.
فوبیا به عنوان یکی از اختلالات اضطرابی در روانشناسی توصیف می‌شود که با وجود داشتن ترس یا اضطراب بیش از حد در مواجهه با شرایط یا اشیاء خاص، به اندازه‌ای است که قابل مدیریت نبوده و تأثیر مخربی بر کیفیت زندگی فرد دارد. افراد مبتلا به فوبیا اغلب با واکنش‌های غیرمنطقی به شرایط معمول مواجهه می‌شوند که برای بقیه افراد عادی به نظر می‌رسد.
این اختلال معمولاً از تجربیات ناخوشایند یا تروماتیک در گذشته ناشی شده و به مرور زمان تقویت می‌شود. فوبیا ممکن است به صورت مشخص و واضح نمایان شود، به عنوان مثال فوبیای ارتفاع یا حشرات، یا به صورت عمومی‌تر و گسترده‌تر، مانند اختلاف اجتماعی یا اضطراب اجتماعی.
ترس از تاریکی همیشه از مثال‌های مهم برای تشریح فوبیا در کودکان است اما باید مراقب اشتباه شدن دو مفهوم ترس و فوبیا باشیم که در ادامه توضیح داده خواهد شد.
ترس بدون مواجهه فیزیکی
مهمترین ویژگی فوبیا این است که فرد مبتلا به آن، بدون مواجهه فیزیکی مستقیم با شرایط یا اشیاء ترسناک، اضطراب یا ترس قوی را تجربه میکند، که ممکن است تا حدی بیشتر از تهدید واقعی باشد و برای او احساس ناتوانی و ناامنی ایجاد کند.
بنابراین، فوبیا یک اختلال روانی است که با وجود شناخت افراد از عدم منطقی بودن ترس یا اضطراب خود، قادر به کنترل آن نیستند و نیاز به مداخله درمانی جدی دارند تا بتوانند زندگی روزمره خود را به صورت عادی ادامه دهند. بهتر است به اصول تربیت فرزند توجه ویژه داشته باشید. این موارد بسیار موثر و تاثیرگذار هستند.
پیش زمینه روانشناسی این اختلال در کودکان
پیش‌زمینه روانشناسی فوبیا در کودکان معمولاً به مجموعه‌ای از عوامل اجتماعی، روانی و فردی اشاره دارد که می‌تواند به شکل‌گیری این اختلال در آنان منجر شود. درک این پیش‌زمینه‌ها می‌تواند در تشخیص، پیشگیری و درمان فوبیا در کودکان مؤثر باشد.
- تجربیات ناخوشایند: تجربیات ناخوشایند مانند تروما، واقعه ترسناک یا مواجهه با وقایع ترسناک در گذشته می‌تواند به عنوان یکی از پیش‌زمینه‌های اصلی فوبیا در کودکان عمل کند.
- میراث ژنتیکی: پژوهش‌ها نشان داده‌اند که برخی از اختلالات اضطرابی از جمله فوبیا می‌توانند به طور وراثتی به کودکان انتقال داده شوند. به این معنا که اگر یکی از والدین یا اعضای خانواده فوبیا داشته باشد، احتمال ابتلای کودک به این اختلال افزایش پیدا میکند.
- شرایط زندگی خانوادگی: شرایط زندگی خانوادگی مانند فشارهای اجتماعی، نقص در ارتباطات خانوادگی، وضعیت مالی نامناسب و سایر عوامل می‌توانند به شکل‌گیری فوبیا در کودکان کمک کند.
- تأثیرات فرهنگی و اجتماعی: عوامل فرهنگی و اجتماعی همچون میزان توجه به ترس، اضطراب و رفتارهای محافظه‌کارانه در جامعه ممکن است به شکل‌گیری فوبیا در کودکان کمک کند.
نشانه‌های فوبیا در کودکان
کودکان ممکن است نشانه‌ها و علائم مختلفی را نشان دهند که بر فوبیا یا اختلالات اضطرابی مشابه اشاره دارد. این نشانه‌ها می‌تواند از نظر رفتاری، به دو صورت عاطفی و فیزیکی باشد.
کودکان ممکن است به شرایط خاصی با واکنش‌های بیش از حد اضطرابی و ترسناک واکنش نشان دهند. کودکان احتمال دارد، سعی کنند از شرایط یا اشیایی که برای آنها ترسناک هستند، دوری کنند. فوبیا ممکن است منجر به اختلالات در خواب و تغذیه کودکان شود. آنها ممکن است مشکلاتی در خواب خود داشته باشند مانند کابوس‌ها یا بیداری شبانه و حتی ممکن است از بیخوابی یا از دست دادن اشتها رنج ببرند.
هر کودک ممکن است علائم متفاوتی را در مواجهه با فوبیا تجربه کند. اما رایجترین نشانه‌ها شامل موارد زیر هستند:
- افزایش ضربان قلب
- تعریق
- لرزش و احساس ضعف
- تنگی نفس و احساس خفگی
- احساس سنگین شدن
- درد یا ناراحتی در قفسه سینه
- ناراحتی معده و دستگاه گوارش
- احساس سرگیجه یا بیحالی
- ترس از دست دادن کنترل یا دیوانه شدن
- ترس از مرگ
- بی حسی یا مورمور شدن
- لرز یا گرگرفتگی
کودکی که حداقل ۴ مورد از علائم زیر را تجربه میکند، احتمالا دچار حمله پانیک (وحشتزدگی) است. این علائم ممکن است مانند سایر مشکلات سلامت به نظر برسد. جهت دریافت تشخیص به پزشک متخصص مراجعه کنید.
انواع فوبیا در کودکان
انواع ترس در کودکان برای سالیان متمادی زیر ذره بین دانشمندان عرصه روان‌درمانگری کودک قرار داشته است. فوبیا در کودکان می‌تواند به صورت گوناگونی ظاهر شود و به طور عمومی میتوان آنها را به دو دسته اصلی تقسیم کرد: فوبیاهای معمول و فوبیاهای خاص.
فوبیاهای معمولی شامل موارد زیر هستند:
- فوبیای اجتماعی
- فوبیای مدرسه (سکولیوفوبیا)
- فوبیای جدایی (سپاراتیوفوبیا)
فوبیاهای خاص شامل موارد زیر هستند:
- فوبیای حیوانات
- فوبیای طبیعت
- فوبیای ارتفاع
- فوبیای پزشکی
همچنین، ممکن است فوبیاهای دیگری نیز در کودکان وجود داشته باشد که معمولاً به شرایط یا اشیاء خاص دیگری مرتبط هستند. برای تشخیص و درمان موثر فوبیا در کودکان، شناخت این انواع مختلف و فهم عوامل موثر در ظهور آنها از اهمیت بالایی برخوردار است.
با نگاهی دیگر به ویژه از نگاه انجمن روانشناسی آمریکا زیرشاخه سلامت روان کودکان، انواع فوبیا را میتوان اینگونه بررسی کرد:
- فوبیای خاص زمانی رخ میدهد که کودک در معرض یک موضوع یا موقعیت خاص قرار گرفته و دچار اضطراب شود. در نتیجه از آن شی یا موقعیت اجتناب کرده، از آن میترسد، یا با ترس و اضطراب بسیار زیادی آن را تحمل میکند و این ترس موجب بروز اختلال در فعالیتها و عملکرد عادی می‌شود. برخی از فوبیاهای رایج عبارتند از ترس از حیوانات، حشرات، خون، ارتفاع یا پرواز.
- اختلال هراس: اختلال هراس بدین معناست که کودک یک دوره غیرقابل پیشبینی و غیرمنتظره از ترس یا ناراحتی شدید را احساس میکند. او ممکن است در طول این دوره دچار حمله پانیک نیز بشود. علائم این وضعیت شامل تنگی نفس و احساس خفگی، سرگیجه، تهوع، لرزش، ترس از دست دادن کنترل، ترس از مرگ و تسریع ضربان قلب است. این علائم ممکن است ساعتها ادامه داشته باشد. اما اغلب پس از ۱۰ دقیقه به اوج خود میرسند و پس از آن فروکش میکنند.
- آگورافوبیا: این ترس شامل ترس از فضاهای باز است، فضاهایی مانند تنها بیرون بودن یا تنها ماندن در خانه. این ترس عموما با انواع دیگری از ترسها و همچنین حملات پانیک در ارتباط است.
- اختلال اضطراب اجتماعی: کودک از یک یا چند موقعیت اجتماعی یا تعامل و ارتباط با افراد هم سن و سال دچار ترس و اضطراب است. در مورد این ترس میتوان به موقعیتهایی نظیر ایفای نقش در نمایشنامه مدرسه یا سخنرانی در مقابل کلاس اشاره کرد.
- اختلال اضطراب جدایی: کودک به شدت از جدا شدن از شخصیت مورد دلبستگی مانند مادر یا پدر میترسد و دائما نگران است. این وضعیت کودک در فعالیتهای روزانه مانند حضور در مهد کودک یا کلاس درس اختلال ایجاد میکند.
تفاوت فوبیا و ترس چیست؟
تفاوت بین فوبیا و ترس در کودکان ممکن است درک آنها را برای والدین و مربیان ساده‌تر کند.
تفاوت اصلی بین فوبیا و ترس در این است که ترس به عنوان یک واکنش طبیعی و ناشی از تجربیات مختلف در برابر شرایط یا اشیاء ترسناک تعریف می‌شود، در حالی که فوبیا به عنوان یک اختلال اضطرابی مرتبط با ترس یا اضطراب بیش از حد در مواجهه با شرایط یا اشیاء خاص تعریف می‌شود.
میزان واکنش
در ترس، واکنش کودک در مواجهه با شرایط یا اشیاء ترسناک، به طور عمومی متناسب با خطر واقعی است. به عنوان مثال، یک کودک ممکن است در مواجهه با یک حشره ترسیده و واکنش اضطرابی نشان دهد، اما این واکنش به حدی نیست که بتوان آن را یک فوبیا تشخیص داد.
در فوبیا، واکنش کودک بیش از حد و نامتناسب با واقعیت است. به عنوان مثال، یک کودک مبتلا به فوبیای حشرات ممکن است در مواجهه با حشره‌ای کوچک، واکنش‌های شدیدی مانند فریاد زدن، گریه و یا ترس شدید نشان دهد که به نسبت خطر حقیقی از حشره بیش از حد است.
مدت زمان و شدت واکنش
ترس معمولاً به مدت کوتاهی از زمان و برای مدت زمان محدودی پابرجا می‌ماند و ممکن است با گذشت زمان و تجربه‌های جدید کمتر شود.
فوبیا اغلب برای مدت زمان طولانی‌تری ادامه دارد و ممکن است بدون درمان مناسب به مرور زمان بدتر شود. این واکنش‌ها معمولاً با شدت بالا و برای مدت طولانی‌تری حفظ می‌شوند.
تأثیر بر کیفیت زندگی
ترس ممکن است به مرور زمان تأثیراتی بر روی کیفیت زندگی کودک داشته باشد، اما به طور کلی، قابل مدیریت است و با راهنمایی و پشتیبانی معمولاً کاهش می‌یابد.
فوبیا می‌تواند تأثیرات بسیار بیشتری بر روی کیفیت زندگی کودک داشته باشد. این می‌تواند به از دست دادن میزان کنترل کودک بر فعالیتهای روزمره، مشکلات در محیط مدرسه و اجتماع و کاهش اعتماد به نفس منجر شود.
روش های درمان اختلال فوبیا در کودکان
درمان اختلال فوبیا در کودکان می‌تواند به صورت یک روند گام به گام و با استفاده از روش‌های مختلف انجام شود، این شامل روش‌های روانشناختی، رفتاری و در برخی موارد استفاده از داروها و درمان‌های مکمل می‌شود.
روش‌های روانشناختی در درمان اختلال فوبیای کودکان
- تحلیل رفتاری (Behavioral analysis) : در این روش، رفتارهای فوبیایی کودکان با دقت تحلیل می‌شود و عوامل محرک آنها شناسایی می‌شود. سپس با ارائه آموزش‌هایی و مشاوره رفتاری، کودکان در یادگیری استراتژی‌های جدید برای مواجهه با ترس و اضطراب کمک می‌شود.
- ترکیب درمان رفتاری و شناختی-رفتاری (CBT): در این روش، کودکان به وسیله مشاوره روانشناختی و آموزش تکنیک‌های مدیریت استرس و تغییر اندیشه‌های منفی به شکلی موثر در مواجهه با ترس و اضطراب آموزش داده می‌شوند.
روش‌های رفتاری در درمان اختلال فوبیای کودکان
- آموزش مواجهه(Exposure therapy) : در این روش، کودکان به تدریج و در محیط کنترل شده با شرایط یا اشیایی که برای آنها ترسناک هستند مواجه می‌شوند. این مواجهه‌ها به تدریج و در محیطی امن انجام می‌شود تا کودکان یاد بگیرند که با ترس خود مقابله کنند. حرف زدن با کودکان همیشه راهگشا و کارساز است اما باید مطالعه شده و آگاهانه باشد.
- تقویت مثبت (Positive reinforcement): این روش شامل تشویق و پاداش دادن به کودکان برای مواجهه با ترس و اضطراب است. پاداش‌های مثبت به عنوان انگیزه برای کودکان برای انجام فعالیتهای از نوع مواجهه مفید است.
داروها و درمان‌های مکمل
- مصرف داروها: در برخی موارد، ممکن است پزشکان داروهای ضد اضطراب یا آنتی‌دپرسانت‌ها را به کودکان تجویز کنند. این داروها معمولاً در موارد شدید فوبیا و در صورت عدم کارآمدی سایر روش‌ها استفاده می‌شوند.
- تکنیک‌های مکمل: استفاده از تکنیک‌های مکمل مانند آروماتراپی، مدیتیشن، یوگا و تکنیک‌های تنفسی نیز می‌تواند به کودکان کمک کند تا با ترس و اضطراب خود مقابله کنند و استراحت بیشتری را تجربه کنند.
درمان کردن اختلال فوبیا در کودکان چه عواقبی دارد
درمان اختلال فوبیا در کودکان می‌تواند تأثیرات مثبت و منفی متفاوتی برای کودکان و خانواده‌هایشان داشته باشد. درمان موفق فوبیا می‌تواند باعث افزایش اعتماد به نفس کودک شود. غلبه بر ترس و اضطراب و یادگیری راه‌های مواجهه با آنها، باعث افزایش اعتماد به نفس کودکان در مواجهه با چالش‌های زندگی می‌شود.
درمان فوبیا می‌تواند بهبودی قابل توجهی در کیفیت زندگی کودکان و خانواده‌هایشان ایجاد کند. کودکانی که از ترس و اضطراب آزاد شده‌اند، قادرند تا به شکل مطلوب‌تری در محیط مدرسه، خانواده و فعالیتهای روزمره شرکت کنند.
برخی از کودکان ممکن است در فرآیند درمان احساس تنش کنند و با مقاومت مواجه شوند. این می‌تواند فرآیند بهبودی درمان را کند کرده و برای کودک و خانواده‌اش موجب استرس و ناراحتی شود.
در برخی موارد، با وجود تلاش‌های درمانی، ترس و اضطراب ممکن است دوباره ظاهر شده یا به شکل دیگری نمایان شود. این ممکن است نگرانی‌های اضافه بر سازمان برای کودک و خانواده‌اش ایجاد کند.
نحوه برخورد صحیح با کودکانی که فوبیا دارند
بدون قضاوت حمایتگر باشید. به کودک خود کمک کنید تا به برنامه درمانی پیشنهاد شده پایبند بماند. به نگرانی‌ها و اضطراب‌های فرزند خود گوش داده و به هیچ عنوان او را قضاوت نکنید. در فرآیند خانواده‌درمانی مشارکت فعال داشته باشید.
سایرین را در مورد فوبیای فرزند خود آگاه و مطلع کنید. این امر به شما و فرزندتان امکان پذیرفته شدن از سوی دیگران را خواهد داد. برای ایجاد یک برنامه درمانی هماهنگ، با متخصصان مراقبت¬های بهداشت روان فرزند خود و همچنین کارکنان مدارس همکاری کنید.
نتیجه گیری
با توجه به اهمیت شناخت و درمان فوبیا در کودکان، این مقاله بر ضرورت تشخیص و مداخله‌ی سریع در مواجهه با این اختلال تمرکز داشت. فوبیا می‌تواند تأثیرات قابل توجهی بر روی کیفیت زندگی کودکان و خانواده‌هایشان داشته باشد، اما با درک صحیح این اختلال و استفاده از روش‌های مناسب درمانی، میتوان بهبودی قابل توجهی در وضعیت آنها داشت. مرکز استعدادیابی کودکان یکی از فرصت‌های ناب برای والدین است که با مراجعه به آن ریسک درمان اشتباه و آزمون و خطا را کاهش بدهند.
از روش‌های روانشناختی و رفتاری گرفته تا استفاده از داروها و درمان‌های مکمل، همه می‌توانند در فرآیند بهبودی و مدیریت فوبیا در کودکان مؤثر باشند. با این حال، لازم است توجه ویژه‌ای به نیازهای هر کودک و خانواده‌اش داشته باشیم و با همکاری متخصصین مربوطه، درمانی مناسب و موثر را فراهم کنیم.
از طرف دیگر، نباید فراموش کنیم که حمایت و اطلاع‌رسانی به خانواده‌ها نیز در جهت مدیریت و پیشگیری از بازگشت فوبیا در کودکان بسیار اهمیت دارد. با این رویکرد، می‌توانیم بهبودی قابل توجهی در زندگی این کودکان و خانواده‌هایشان را به‌دست آوریم. نوع درمان به علائم، سن و سلامت عمومی و همچنین شدت اختلال کودک شما وابسته است. آنچه مهم است این است که بدانیم فوبیا قابل درمان است.