تاخیر رشد در کودکان هنگامی اتفاق می افتد که کودک در یک یا بیش از یکی از حوزه های رشد هیجانی، شناختی، اجتماعی، بازی یا جسمانی، نسبت به همسالان خود در سطح پایین تری قرار میگیرد. درمان زودهنگام، بهترین روش مداخله در مورد کودکانی است که دچار تاخیر رشدی هستند. تاخیر رشد در کودک شامل انواع مختلفی می باشد که عبارت اند از :
- زبان یا گفتار
- بینایی
- حرکت- مهارت های حرکتی
- تفکر- مهارت های شناختی
- مهارتهای اجتماعی- ارتباط
گاهی اوقات، تاخیر قابل توجهی در دو حوزه و یا حتی موارد بیشتری به چشم میخورد. در چنین مواردی، “تاخیر تحول عمومی” تشخیص داده خواهد شد. این واژه به کودکان پیشدبستانی بالای ۵ سالی اشاره دارد که تاخیر آنها حداقل به مدت ۶ ماه طول میکشد. تاخیر رشد در کودکان با اختلالات رشدی که شامل مواردی نظیر فلج مغزی، آسیب شنوایی، و اختلال طیف اتیسم است و تمام طول زندگی با کودک همراه خواهد بود، در تفاوت است.
علت های تاخیر رشد در کودکان
کودکان نوپا، سینه خیز رفتن، صحبت کردن و یا استفاده از توالت را در سنین مختلفی می آموزند. اما گاهی اوقات کودک این مهارت ها را دیرتر از سایر کودکان کسب خواهد کرد. دلایل بسیاری برای تاخیر رشد در کودکان وجود دارد که شامل:
- تولد زودرس/ نارس بودن کودک (وزن پایینتر از ۲۰۰۰ گرم/ تولد بیش از ۳۷ هفتگی بارداری)
- شرایط ژنتیکی نظیر سندرم داون و یا دیستروفی عضلانی
- اختلالات متابولیکی نظیر فنیلکتونوریا (PKU)
- ترومای روانشناختی شدید نظیر اختلال استرس پس از سانحه و سایر اختلالات روانی در کودکان
- برخی عفونت های خطرناک
- سطح بینایی یا شنوایی ضعیف
- سوءتغذیه
- مصرف الکل یا مواد توسط مادر در طول دوران بارداری
- فقدان یا کاهش سطح اکسیژن در طول فرآیند زایمان
- مسمومیت های غذایی یا محیطی
تشخیص تاخیر رشد در کودکان
علائم و نشانه های تاخیر رشد در کودکان بسیار متنوع و متفاوت خواهد بود، و از کودکی به کودک دیگر بر اساس مشخصه های خاص و منحصر به فرد آنها تغییر خواهد کرد. گاهی اوقات این علائم در طول دوران نوزادی قابل مشاهده هستند، اما در برخی دیگر از موارد ممکن است این نشانه ها حتی تا دوران دبستان نیز قابل توجه و تشخیص نباشند. برخی از نشانه های بسیار رایج عبارتند از:
- یادگیری و رشد بسیار کندتر از سایر کودکان همسن و سال
- چرخیدن، نشستن، بلند شدن، خزیدن و یا راه رفتن بسیار دیرتر از زمان مورد نظر
- اشکال در برقراری ارتباط و تعامل با سایرین
- نمرات پایین در آزمون های هوش
- اشکلاتی در گفتار یا گفتار دیرتر از زمان مورد انتظار
- اشکال در یادآوری مطالب
- ناتوانی در برقراری ارتباط میان فعالیت ها و عواقب آنها
- اشکال در حل مساله یا تفکر منطقی
- اشکال در یادگیری در محیط مدرسه
- ناتوانی در انجام امور روزمره نظیر لباس پوشیدن یا استفاده از توالت به صورت مستقل (مهارتهای خودیاری)
در صورتی که این تاخیر رشد در کودکان به دلیل شرایط پزشکی خاص و قابل تشخیصی باشد، و مورد درمان قرار گیرد، مهارتهای تحولی کودک بهبود خواهد یافت. اما به خاطر داشته باشید در صورتی که این زنگ خطر را در کودک خود مشاهده نمودید، برای تشخیص گذاری و بررسی نشانه ها حتما از متخصص حوزه کودک و نوجوان یاری بگیرید.
دلایل احتمالی تاخیر گفتار و زبان
تاخیر گفتار و زبان یا اختلال گفتار و زبان از شایعترین انواع تاخیر رشد در کودکان به شمار می آید. گفتار به بیان کلامی، شامل روش به کارگیری کلمات، اطلاق میشود. زبان اما شامل سیستم گسترده تری از دریافت و بیان اطلاعات نظیر درک و کاربرد حالات چهره ای و ژست ها است.
مشکلات بسیاری میتواند منجر به تاخیر گفتار و زبان گردد که شامل موارد زیر است:
- مواجهه با بیش از یک زبان در سنین بسیار پایین، که منجر به بروز تاخیرهای خفیف تا متوسط در کودکان میگردد اما عموما تا دوران دبستان تداوم نخواهند داشت.
- اختلالات یادگیری در کودکان
- آزار کودک یا غفلت
- اختلال و آسیب در عضلات کنترل کننده گفتار( اختلال دیسآرزیا)
- آسیب شنوایی، که ممکن است در کودکانی شایع باشد که دچار عفونتهای شدید گوش میانی شده یا در اثر مصرف دارویی خاص، حادثه یا اختلالات ژنتیکی آسیب دیده باشند
- اختلال طیف اوتیسم، گروهی از اختلالات عصبی تحولی که شامل نقص در تعاملات و ارتباطات اجتماعی و مهارتهای شناختی هستند
- بدون دلیل مشخص
در صورتی که یکی از نشانه های زیر را در کودک خود مشاهده کردید، با متخصص مشورت نمایید. همچنین، در صورتی که از دست رفتن مهارتهایی را مشاهده نمودید که کودک پیش از این، آنها را فراگرفته بود، آن را جدی گرفته و حتما به متخصص مراجعه نمایید.
در طول ۳ تا ۴ ماهگی:
- نسبت به اصوات بلند پاسخگو نیست
- صداسازی (babbling/ بل بل کردن) ندارد
- صداسازی را آغاز نموده اما اصوات تولید شده از سوی شما را تقلید نمیکند (در طول ۴ ماهگی)
در طول ۷ ماهگی:
- نسبت به اصوات پاسخگو نیست
- در صداسازی نوبتگیری را رعایت نمیکند
در طول ۱ سالگی:
- عدم کاربرد تک کلمات (مثل “مامان”)
- درک کلماتی نظیر “بای بای” یا “نه”
در طول ۲ سالگی:
- عدم کاربرد حداقل ۱۵ کلمه
- عدم کاربرد عبارات دو کلمه ای بدون تکرار، تنها از گفتار تقلید دارند
- عدم کاربرد گفتار در جهت بیان نیازها
- عدم کاربرد حرکاتی بیش از دست تکان دادن یا اشاره کردن، حرکاتی نظیر تکان دادن سر جهت انتقال مفاهیم “بله” یا “نه”
- عدم توانایی اشاره به دو یا بیش از دو قسمت بدن در صورتی که از او سوال یا درخواست شود.
درمان اختلال تاخیر در گفتار کودکان
در صورتی که کودک شما تشخیص قطعی تاخیر گفتار و زبان را توسط متخصص دریافت نمود، باید به یک درمانگر متخصص گفتار و زبان ارجاع داده شود. این متخصص احتمالا در ابتدا سطح شنوایی کودک، و زبان دریافتی و بیانی او را مورد بررسی قرار داده و سپس جلسات گفتاردرمانی را تدوین خواهد نمود. این جلسات درمانی ممکن است شامل موارد زیر باشند:
- آموزش مهارتهای پیش کلامی
- انواع ماساژهای دهانی و حسی
- تقویت مهارت های ارتباطی کودک- گفتار، صداسازی، و تشویق او به تکرار
- خواندن کتاب یا متون برای کودک به صورت روزانه
- تقویت گفتار و زبان در جریان فعالیت های روزمره
- درمانهای مورد نیاز در صورت تشخیص عفونت گوش میانی
تاخیر تحول دیداری
دید نوزادان تازه متولد شده استف به صورت طبیعی تار است. اما این وضعیت تا حدود ۳ ماهگی و توام با حرکت دو چشمها برای دنبال کردن و تمرکز بر اشیاء بهبود خواهد یافت. اما گاهی اوقات این بهبود به خودی خود رخ نداده یا دچار آسیب و تاخیر میگردد.
علل احتمالی تاخیر دیداری:
خطاهای انکساری نظیر دوربینی و نزدیک بینی، یا سایر مشکلات بینایی نظیر:
- تنبلی چشم، که شامل ضعف بینایی در یک چشم است
- آب مروارید مادرزادی- تاری و تیرگی عنبیه چشم، یا سایر مشکلات ارثی نادر
- رتینوپاتی یا نارس بودن- بیماری چشمی که گاهی اوقات در نوزادان نارس بروز می یابد
- دوبینی- که به لوچی نیز معروف است، به دلیل ضعف ماهیچه های دخیل در بینایی
درمان تاخیر دیداری
درمان زودهنگام این تاخیرها به میزان بالایی موجب بهبود مشکلات خواهد شد. درمانها براساس نوع نیاز کودک شامل موارد زیر خواهند بود:
- استفاده از عینک
- جراحی
- کاربرد روشهای جایگزین در صورت نیاز
علائم هشدار دهنده تاخیر دیداری به صورت زیر می باشد:
در طول ۳ ماهگی:
- عدم دنبال کردن اشیاء در حال حرکت با چشم
- عدم توجه به دستان شما (۲ ماهگی)
- عدم توانایی چرخش و حرکت دادن چشم ها در تمامی جهات
در طول ۶ ماهگی:
- یکی از دو چشم یا هر دو آنها دراری حرکات غیر عادی هستند
- آبریزش چشم غیرعادی
- عدم دنبال کردن اشیاء نزدیک یا دور با هر دو چشم
- عدم تماشا و یا لمس تصویر خود در آینه
تاخیر در مهارت های حرکتی
تاخیر در تحول مهارتهای حرکتی شامل دو جنبه ی مهارتهای حرکتی درشت نظیر سینه خیز یا راه رفتن و مهارتهای حرکتی ظریف نظیر استفاده از انگشتها یا گرفتن قاشق با دست میباشد.
دلایل احتمالی تاخیرهای حرکتی
عضلات و ماهیچه های کودکانی که به صورت نارس متولد می شوند ممکن است در سطح کودکان عادی رشد نیافته باشد.
سایر عوامل احتمالی موثر در تاخیرهای حرکتی شامل موارد زیر هستند:
- آتاکسی- وضعیتی که موجب بروز عدم هماهنگی در عضلات میگردد
- فلج مغزی- وضعیتی که در اثر آسیب مغزی پیش از تولد یا هنگام تولد موجب آسیب های مختلفی می گردد
- تاخیرهای شناختی
- میوپاتی- بیماری در عضلات
- آسیبهای بینایی
- اسپینابیفیلدا- وضعیت ژنتیکی که نخاع کودک را تحت تاثیر قرار میدهد
درمان های رایج در تاخیرهای حرکتی
در برخی تاخیرهای سطحی متخصص ممکن است تمارین حرکتی را در مرکز آموزشی و همزمان منزل برای کودک شما تجویز نماید. در موارد بحرانی در کاردرمانی حرفهای توسط متخصص کاردرمانی مورد نیاز خواهد بود. در مواردی نیاز که مغز قادر به تفسیر و درک پیامهای حسی نباشد، علاوه بر کاردرمانی حرفهای نیازمند مداخلات حسی و یکپارچه سازی حواس خواهیم بود.
علائم هشدار دهنده تاخیرهای حرکتی
در صورت مشاهده هر یک از موارد زیر با متخصص مشورت نمایید:
در طول ۳ تا ۴ ماهگی:
- عدم وجود دست دراز، چنگ زدن یا نگاه داشتن اشیاء با دست
- عدم توانایی در نگه داشتن سر
- عدم توانایی در آوردن اشیاء به سمت دهان (۴ ماهگی)
- عدم کاربرد دستها برای کنار زدن اسباب بازی ها
- عدم استفاده از آرنج برای کشیدن خود روی زمین هنگامی که روی شکم قرار دارد
- عدم فشار دادن پاها روی سطح سفت هنگامی که با کمک ما ایستاده است(۴ ماهگی)
در طول ۷ ماهگی:
- سفتی یا شلی بیش از حد عضلات
- افتادن سر و عدم کنترل آن در حالت نشسته
- عدم تلاش برای دستکاری اشیاء با دست
- اشکال در بردن اشیاء به درون دهان
- عدم چرخش بدن به تمامی جوانب (۵ ماهگی)
- عدم فشار دادن پاها روی سطح سفت هنگامی که با کمک ما ایستاده است
- عدم بکارگیری دستها جهت سینه خیز رفتن
- عدم کاربرد دستها در کنترل بدن وقتی نشسته است (۶ ماهگی)
در طول ۱ سالگی:
- نشستن بدون کمک (۹ ماهگی)
- عدم سینه خیز رفتن
- کشیدن یک سمت بدن در طول سینه خیز رفتن
- عدم توانایی بلند شدن با کمک
- عدم توانایی در ایستادن با تکیه بر اشیاء
در طول ۲ سالگی:
- ناتوانی در راه رفتن (۱۸ ماهگی)
- راه رفتن روی انگشتان پا
- ناتوانی در روی زمین کشیدن اسباب بازیهای چرخدار
- ناتوانی در چرخیدن
- ناتوانی در بالا رفتن از پله ها
- ناتوانی در استفاده از قاشق
تاخیر هیجانی و اجتماعی
کودکان ممکن است در ارتباط و تعامل با سایر کودکان و بزرگسالان دارای آسیب باشند که در چنین مواردی تاخیر تحول اجتماعی و هیجانی محتمل میباشد. این مشکلات عموما در طول دورهی پیش از دبستان نمود خواهند یافت.
علل احتمالی:
- غفلت اولیه نظیر عدم مشارکت ارتباطی با کودک یا محدودسازی تعاملات و ارتباطات کودک
- فرزندپروری ناکارآمد یا مشکلات دلبستگی
- تاخیرهای شناختی
- اختلال طیف اتیسم
- علل نامشخص
درمانهای احتمالی تاخیر اجتماعی هیجانی. درمان قطعی و مشخصی در مورد این دست از اختلالات وجود ندارد. اما درمانها می تواند شامل موارد زیر باشد:
- درمانهای شناختی-رفتاری یا درمانهای ارتباط محور
- رفتار درمانی
- درمان دلبستگی
- تغییر یا تعدیل سبکهای فرزندپروری و خانواده درمانی
علائم هشداردهنده:
در طول ۳ تا ۴ ماهگی:
- عدم لبخند اجتماعی نسبت به سایرین
- عدم تماس چشمی
- عدم واکنش مناسب در مقابل تلاشهای شما برای خنداندن کودک
- عدم واکنش به شما، صداسازی، یا انجام حرکاتی برای جلب توجه شما
- عدم توجه به چهرههای جدید
در طول ۷ ماهگی
- امتناع از در آغوش گرفته شدن
- عدم تمایل به والدین یا مراقبین
- عدم لذت از همراهی دیگران
- عدم احساس راحتی در طول خواب
- عدم وجود لبخند بدون تلاش والدین (۵ ماهگی)
- عدم علاقه به بازی هایی نظیر قایم موشک (۸ ماهگی)
- عدم تمایل به دیدن خود در آینه (۶ ماهگی)
در طول یک سالگی
- عدم توانایی در تولید اصوات معنی دار، لبخند زدن، حالات چهره ای
- عدم وجود ژستهای معنادار نظیر دست تکان دادن برای خداحافظی، اشاره کردن و …
- عدم تمایل به بازیها
تاخیرهای شناختی
وجود اشکالاتی در زمینه های تفکر، حل مساله، حافظه و … شامل تاخیرهای شناختی بوده و ممکن است به علل زیر گسترش یابند:
- اختلالات ژنتیکی و سندروم ها
- مشکلات پزشکی پیش از تولد
- مواجهه با آسیبهای محیطی نظیر سموم و آلودگیها
- غفلت
- اختلالات یادگیری
- مصرف مواد، الکل و دارو توسط مادر
- ضربه به سر
- اختلال طیف اتیسم
- علل نامشخص
انواع درمان های رایج در تاخیرهای شناختی
درمورد تاخیرهای شناختی نیز مانند انواع تاخیرهای دیگر، درمان زودهنگام بیشتری تاثیر را خواهد داشت. درمانگران و متخصصین ممکن است از درمانهای متنوعی نظیر بازی درمانی یا رفتار درمانی استفاده نموده و همزمان فعالیتهای آموزشی را برای والدین در محیط خانه تجویز نمایند.
علائم هشداردهنده در مورد تاخیرهای شناختی:
در طول ۱ سالگی
- عدم جستجو برای اشیایی که از نگاه آنها مخفی شده باشند
- عدم کاربرد ژست هایی نظیر دست زدن و …
- عدم بکارگیری اشاره به اشیاء یا تصاویر
- عدم قرار دادن اشیاء در کمد یا سبد (جمع کردن اسباب بازی ها)
در طول ۲ سالگی
- عدم آگاهی درباره کارکرد اشیاء، مثل شانه، تلفن یا قاشق
- عدم توانایی در پیروی از دستورات ساده
- عدم توانایی در تقلید از اعمال یا کلمات
- ناتوانی در دست گرفتن یک شیء و همزمان کار کردن با دست دیگر
- بازی با بیش از یک اسباب بازی به طور همزمان
- استفاده از دکمه، دستگیره با سایر بخشهای یک اسباب بازی
نتیجه گیری
تاخیر رشد در کودکان یک وضعیت است که کودک نمی‌تواند به سرعت و به شکل معمولی رشد و توسعه فیزیکی و شناختی خود را تجربه کند. این مشکل ممکن است به علت مشکلات تغذیه‌ای، مشکلات ژنتیکی، مشکلات در محیط زندگی، عوامل محیطی و یا مشکلات پزشکی ایجاد شود. برای درمان تاخیر رشد در کودکان، ابتدا باید علت اصلی مشکل تعیین شود. سپس، درمان ممکن است شامل تغذیه مناسب، مشاوره خانواده، مراقبت‌های پزشکی باشد. همچنین، ممکن است نیاز به درمانهای توانبخشی و درمانهای پزشکی خاص نیز وجود داشته باشد. مرکز استعدادیابی کودک منکا به شما والدین عزیز در درمان مشکلات ناشی از تاخیر رشد در کودکان کمک میکند.